قدس آنلاین: از پیش از شروع بحران کرونا چالش‌های استفاده بیش از حد از فضای مجازی توسط افراد مختلف جامعه، همواره مطرح بود. اما با وقوع بحران کرونا، افزایش ساعت اوقات فراغت دانش‌آموزان و همچنین استفاده آنان از فضای مجازی به عنوان بستری برای دانش‌اندوزی، خود می‌تواند عامل وقوع بحران اجتماعی جدیدی در پساکرونا باشد. در این شرایط این بحران جامعه‌پذیری ناقص است که به شدت نسل جدید و جامعه را تهدید می‌کند، به همین منظور برای بررسی تأثیر استفاده از فضای مجازی در شکل‌گیری هویت اجتماعی نسل جدید با دکتر حسین اکبری، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، گفتوگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
آقای اکبری! ارتباط شکل‌گیری هویت اجتماعی با فضای مجازی در بحران اخیر به چه صورت بوده است؟
وقتی می‌خواهیم درباره هویت اجتماعی صحبت کنیم، منظور آن است که افراد احساس تعلق و وابستگی به یک مقوله اجتماعی خاص پیدا می‌کنند. مثلاً زمانی که از هویت قومی صحبت می‌کنیم، آن نوع از هویت اجتماعی مدنظر ماست که در آن افراد به قومیت خاص احساس تعلق می‌کنند. بنابراین هویت اجتماعی در این معنی، احساس تعلق افراد به گروه‌ها، جمع‌ها و مقولات اجتماعی خاص است. بحثی که الان وجود دارد این است که سازوکارهای گروه‌بندی واقعی وجود ندارد، افراد بیشتر از دنیای واقعی در دنیای مجازی وارد گروه‌ها، هسته‌ها، پویش‌ها و کانال‌ها شده‌اند و عملاً بیشتر فعالیت‌های خود را آن جا انجام می‌دهند. بنابراین موجی از انواع هویت‌های مجازی متکثر در حال شکل‌گیری است که افراد به آن‌ها احساس تعلق می‌کنند و برای آن پویش و یا آن مقوله اجتماعی که به صورت مجازی عضوش شده‌اند، فعالیت می‌کنند. پس این شکل خاصی است که هرچند از گذشته شروع شده و افراد این عضویت‌های چندگانه را در مقولات مجازی داشته‌اند اما با شروع کرونا، افراد در این فضا محدود شدند و فعالیت‌های واقعی به شدت کاهش یافته است، به همین دلیل این قضیه شدت و رشد زیادی داشته و به شکل مشخصی خود را نشان می‌دهد. این رشد به‌ویژه در گروه‌هایی است که در حوزه پیشگیری، امدادرسانی و خیریه فعالیت می‌کنند.
تأثیر استفاده از فضای مجازی بر جامعه‌پذیری نسل جدید به چه صورت است؟
جامعه‌پذیری یک فرایند است که از بدو تولد شروع می‌شود و تا آخر عمر ادامه پیدا می‌کند. اما بیشتر شکل‌گیری آن در دروان کودکی و نوجوانی است. بنابراین افراد اگر در این سنین بیشتر وقت خود را در دنیای مجازی سپری کنند، این امر در فرایند اجتماعی شدنشان تأثیر بسیاری دارد؛ حال اینکه بر افراد بزرگسال تأثیر خیلی زیادی ندارد. آن هم به این دلیل که فرایند اجتماعی شدنشان را تا حد زیادی پشت سر گذاشته‌اند. ولی در دوران کودکی و نوجوانی چون فرد در مرحله شکل‌گیری شخصت و هویت خودش است، استفاده از این فضا تأثیر زیادی بر شخصیت فرد دارد و چه بسا در چنین شرایطی افراد دچار نوعی از هویت مجازی شوند، یعنی هویتی که بیشتر معطوف به دنیای مجازی است. حتی چه بسا هویت واقعی افراد نیز مقداری دچار اختلال شود. تحقیقات مختلف نشان داده افراد به‌ویژه در دوران نوجوانی و کودکی به هر میزان که از فضای مجازی بیشتر استفاده کنند، به علت اینکه ارتباطات واقعی آن‌ها کاهش پیدا می‌کند، به همان میزان قدرت روابط اجتماعی‌شان در دنیای واقعی به شدت ضعیف می‌شود. بنابراین این افراد وقتی در وضعیت‌های اجتماعی واقعی قرار گیرند به شدت دچار چالش می‌شوند و نمی‌توانند آن واکنش‌های صحیحی که جامعه از آن‌ها در نقش‌های اجتماعی واقعی انتظار دارد را ایفا کنند و دچار ضعف در انجام وظایف و انتظارات می‌شوند. دلیل آن هم این است که دنیای مجازی دنیای منعطفی است؛ دنیایی است که فرد با توجه به خواسته‌های خودش می‌تواند هرگونه تغییری در آن ایجاد کند، می‌تواند هویت خودش را تغییر دهد یا می‌تواند جای کسی دیگری باشد؛ این انعطاف و سیالیت فضای مجازی سبب می‌شود شخصیت‌های افراد هم سیال باشد. در صورتی که در دنیای واقعی هویت‌ها مشخص‌اند و این حد از انعطاف و سیالیت وجود ندارد و همین امر برای افرادی با هویت مجازی به شدت مشکل ایجاد خواهد کرد.
پیش‌بینی شما از تأثیر استفاده گسترده از فضای مجازی در زمان کرونا بر آینده جامعه چیست؟
بحث فضای مجازی مثل شمشیر دو لبه است؛ یعنی می‌تواند تأثیر مثبت و منفی داشته باشد. ما نمی‌توانیم از کارکردهای مثبتی که فضای مجازی در پیشگیری از این بیماری داشته است فارغ شویم. در مواردی چون آگهی دادن و اطلاع‌رسانی، نقش فضای مجازی بسیار مشخص است. اینکه این بیماری تا چه حد می‌تواند در این فرایند مجازی شدن هویت‌ها، تأثیرگذار باشد، بستگی به این دارد که این وضعیت چقدر ادامه داشته باشد و پس از این شرایط، برگشت به زندگی واقعی آدم‌ها چقدر طول بکشد. قاعدتاً اگر این قضیه زودتر برطرف شود و وضعیت به شکل عادی برگردد همان وضعیت گذشته را بیشتر شاهد خواهیم بود و تأثیر استفاده از فضای مجازی در همان حد پیش از وقوع کروناست، اما اگر این قضیه بخواهد ادامه داشته باشد و وابستگی افراد به شبکه‌های مجازی به مرور افزایش پیدا کند سبب می‌شود مناسبات اجتماعی دستخوش تغییراتی شود و ما دنیای متفاوتی از دنیای پیش از کرونا داشته باشیم. کرونا بالاخره به عنوان نقطه عطف تاریخی می‌تواند جریان‌ها، سبک زندگی، روابط اجتماعی افراد و نوع تعاملاتی که با یکدیگر داشته‌اند را دگرگون کند. بنابراین صحبت در مورد این مسئله به فاکتورهایی که قرار است در چند ماه آینده رخ دهد، بستگی دارد. الان زود است بگوییم تأثیر خیلی شگرفی بر زندگی آدم‌ها خواهد داشت. مهم این است که تأثیر خواهد داشت ولی باید ببینیم جهت و شدت این تغییرات به کدام سمت و سویی خواهد بود.
بر سر مفاهیم خانواده، عشق و دوستی چه می‌آید؟
قاعدتاً این اتفاقی است که در مواجهه با همه رسانه‌ها رخ می‌دهد. در نظریاتی که در حوزه تأثیر رسانه‌ها بر افراد بحث می‌کنند، این بحث مطرح است که رسانه‌ها به شدت می‌توانند در شکل‌گیری مفاهیم و تعاریف اجتماعی جدید از مفاهیم دنیای واقعی نقش داشته باشند. هر فردی برای خود از هر مقوله اجتماعی تعریفی می‌سازد؛ مثلاً تعریفی که فرد از خانواده دارد، این تعریف در دنیا و روابط واقعی به یک شکل ساخته می‌شود و در دنیای مجازی به یک شکل دیگر. بنابراین ویژگی‌هایی که در دنیای مجازی وجود دارد سبب می‌شود نمونه‌هایی آرمانی که در ذهن افراد از هر یک از مقوله‌های اجتماعی واقعی ساخته می‌شود، تغییر کند و یا به شکل خاصی شود که دیگران آن را در فضای مجازی تعریف و یا معرفی کردند. این موجب می‌شود نسل جوان تعاریف متفاوتی از آن مقوله‌ها داشته باشد و خود این امر موجب شده در چنین شرایطی، پدیده‌هایی چون شکاف نسلی بیشتر از گذشته بروز پیدا کند.
نظر شما